Dinamita

Dinamita osagai nagusitzat nitroglizerina duen lehergaia da, meatzeetan, bideetan, harrobietan, eta abarretan erabiltzen dena.

Alfred Nobel zientzialariak asmatu zuen 1866an. Hasieran, nitroglizerinaren xurgatzailetzat diatomea-lurrez nahasitako nitroglizerinarekin prestatzen zen dinamita; gaur egun, amonio nitratoa erabiltzen da nitroglizerinaren ordez, eta xurgatzaileak aktiboak izaten dira (ikatz xehatua, sodio nitratoa, etab.).

Alfred Nobel kimikari suediarrak asmatu zuen dinamita, 1866an, eta bolbora beltza baino indartsuagoa den lehen lehergai segurua izan zen.

Alfred Nobelen aita, Immanuel Nobel, industriala, ingeniaria eta asmatzailea zen. Stockholmen zubiak eta eraikinak eraiki zituen, eta Suediako lehen kautxu fabrika sortu zuen. Eraikuntzan egindako lanak inspiratu zuen bolbora beltza baino eraginkorragoak ziren arroken leherketa metodo berriak ikertzeko. Suedian negozio txar batzuk egin ondoren, 1838an Immanuelek familia San Petersburgora eraman zuen, eta han Alfredek eta bere anaiek heziketa pribatua jaso zuten tutore suediar eta errusiarrekin. 17 urte zituela, Alfred Nobel atzerrira bidali zuten bi urtez; Ameriketako Estatu Batuetan John Ericsson ingeniari suediarra ezagutu zuen, eta Frantzian Théophile-Jules Pelouze kimikari ospetsuarekin eta haren ikasle Ascanio Sobrerorekin ikasi zuen; azken horrek 1847an sintetizatu zuen nitroglizerina lehen aldiz. Pelouzek nitroglizerina lehergai komertzial gisa erabiltzearen aurka ohartarazi zuen Nobel sariduna, kolpeen aurrean oso sentikorra delako^[1].

1857an, Nobelek ehunka patentetatik lehena erregistratu zuen, gehienak airearen, gasen eta fluidoen presio-neurgailuei buruzkoak, baina nitroglizerinak lehergai gisa zuen potentzialarekin liluratuta jarraitzen zuen. Aitarekin eta anaia Emilekin batera, nitroglizerina eta bolbora beltzaren hainbat konbinazio probatu zituen Nobelek. Nitroglizerina detonatzeko modu seguru bat asmatu zuen Nobelek, detonagailua edo fulminante kapsula asmatuz, metxa baten bidez urrutitik kontrolatutako leherketa bat ahalbidetuz. 1863an, Nobelek nitroglizerina puruaren lehen eztanda egin zuen, kobrezko fulminante batez eta merkurio fulminato batez egindako detonagailu bat erabiliz. 1864an, Alfred Nobelek patenteak erregistratu zituen bai kapsula fulminanterako, bai nitroglizerina sintetizatzeko bere metodorako, azido sulfurikoa, azido nitrikoa eta glizerina erabiliz. 1864ko irailaren 3an, nitroglizerinarekin esperimentatzen ari zela, Emil eta beste hainbat pertsona hil ziren Immanuel Nobelen Heleneborgeko lantegian izandako leherketa batean. Horren ondoren, Alfredek Nitroglycerin Dictebolaget enpresa sortu zuen Vintervikenen, eremu isolatuago batean lanean jarraitzeko, eta hurrengo urtean Alemaniara joan zen, eta han beste enpresa bat sortu zuen, Dynamit Nobel^[1].

Detonagailua asmatu arren, nitroglizerinaren ezegonkortasunak alferreko bihurtzen zuen lehergai komertzial gisa. Arazo hori konpontzeko, Nobel saiatu zen beste substantzia batekin konbinatzen, garraiatzeko eta manipulatzeko segurua izan zedin, baina lehergai gisa zuen eraginkortasuna murriztu ez zezan. Porlan, ikatz eta zerrauts konbinazioak probatu zituen, baina ez zuen arrakastarik izan. Azkenean, Elba ibaitik ekarri zituen diatomeoen lurrarekin (alga fosilizatuak dira) probatu zuen, Hanburgoko lantegitik gertu, eta horrek arrakastaz egonkortu zuen nitroglizerina lehergailu eramangarri batean^[1].

Nobelek bere asmakizunen patenteak lortu zituen Ingalaterran 1867ko maiatzaren 7an eta Suedian 1867ko urriaren 19an. Aurkeztu ondoren, dinamitak berehala lortu zuen eskala handiko erabilera, bolbora beltzaren eta nitroglizerinaren alternatiba seguru gisa. Nobelek zorrotz kontrolatzen zituen patenteak, eta lizentziarik gabe bere produktua zuten enpresak berehala itxi zituzten. AEBetako enpresaburu batzuek patentea saihestu zuten diatomea-lurraz bestelako xurgatzaileak erabiliz, erretxina, esaterako.

Hasieran, Nobelek dinamita «Nobelen bolbora leherkor» gisa saltzen zuen, eta, geroago, izena aldatu zion, eta dinamita izena jarri zion, antzinako grezierazko dýnamis (δύναμις) hitzetik, zeinak «boterea» esan nahi baitu^[2].