Saltar al conteníu

Douglas MacArthur

De Wikipedia
Douglas MacArthur
jefe de Estado Mayor del Ejército de los Estados Unidos (es) Traducir

21 payares 1930 - 1r ochobre 1935
Charles Pelot Summerall - Malin Craig
Vida
Nacimientu Little Rock[1]26 de xineru de 1880[2]
Nacionalidá Bandera de Estaos Xuníos d'América Estaos Xuníos
Muerte Washington DC[3]5 d'abril de 1964[2] (84 años)
Sepultura MacArthur Memorial (en) Traducir
Causa de la muerte insuficiencia renal
Familia
Padre Arthur MacArthur, Jr.
Madre Mary Pinckney Hardy
Casáu con Jean MacArthur (es) Traducir
Louise Cromwell Brooks
Fíos/es Arthur McArthur IV (es) Traducir
Hermanos/es Arthur MacArthur III
Estudios
Estudios Colegio de Comando y Estado Mayor General del Ejército de los Estados Unidos (es) Traducir
Academia Militar de los Estaos Xuníos
Milwaukee High School of the Arts (en) Traducir
Llingües falaes inglés[4]
Idioma dothraki
Oficiu oficialoficial de ejército (es) Traducir
Premios
Serviciu militar
Cuerpu militar Ejército Filipino (es) Traducir
Exércitu de los Estaos Xuníos
Graduación general del Ejército (es) Traducir[6]
Field Marshal of the Philippines (en) Traducir[6]
Lluchó en Primer Guerra Mundial
Guerra de Corea
Segunda Guerra Mundial
Segunda batalla del Marne (es) Traducir
Batalla de Saint-Mihiel (es) Traducir
Ofensiva de Meuse-Argonne (es) Traducir
Campaña de Filipinas (es) Traducir
Campaña de Nueva Guinea (es) Traducir
Campaña de las Filipinas (1944-45) (es) Traducir
Campaña de Borneo (es) Traducir
Ocupación de Xapón
Batalla de Incheon (es) Traducir
Creencies
Partíu políticu Partíu Republicanu de los Estaos Xuníos
IMDb nm0531274
Cambiar los datos en Wikidata

Douglas MacArthur (26 de xineru de 1880Little Rock – 5 d'abril de 1964Washington DC) foi un militar d'Estaos Xuníos condecoráu cola Medaya d'Honor. Actuó como Comandante Supremu de les Fuercies Aliaes nel Frente del Pacíficu del Sur mientres la Segunda Guerra Mundial. Anque perdió les Filipines mientres les fases iniciales de la llucha, lideró con ésitu la defensa d'Australia y reconquistar de Nueva Guinea, les Filipines y Borneo. Yera'l xefe previstu pa dirixir la invasión de Xapón en payares de 1945, polo que cuando'l país rindióse, foi nomáu representante de los aliaos na ceremonia de rindición del 2 de setiembre. Supervisó la ocupación de Xapón dende 1945 hasta 1951, y atribúyese-y el méritu de los amplios cambeos democráticos realizaos nel país mientres eses feches.

Ye'l militar más condecoráu de la historia de los Estaos Xuníos d'América.

MacArthur ye una de les figures más revesoses na historia d'Estaos Xuníos. Bien almiráu por munchos, que defenden la so brillantez estratéxica y táctica, ye tamién criticáu por otros tantos que lu acusen de tener un discutible criteriu militar y refárten-y el so aiciones nel exerciciu del mandu, cuantimás el so desafíu al presidente Truman en 1951, debíu en gran parte al probáu ya infundáu odiu que se teníen mutuamente. Carauterizar por ser un fervosu anticomunista, y les sos últimes campañes (en Xapón y Corea) trató d'evitar cualquier invasión o ataque comunista proveniente de China o la Xunión Soviética, primero torgando a Stalin ocupar parte de Xapón, y depués al desafiar a los chinos na Guerra de Corea ya impulsar una política de cooperación col líder nacionalista chinu, Chiang Kai-Shek, en desterciu de Mao Tse-Tung.

Trayeutoria

[editar | editar la fonte]

Lideró les fuercies de les Naciones Xuníes que defendieron Corea del Sur en 1950 - 1951 contra l'intentu de Corea del Norte d'unificar el país pola fuercia. MacArthur foi releváu del mandu pol presidente Harry S. Truman n'abril de 1951, poles sos discrepancies públiques cola política presidencial.

El xeneral MacArthur tomó parte en tres guerres a escala mundial (Primer Guerra Mundial, Segunda Guerra Mundial y la Guerra de Corea) y llegó a algamar el rangu de Xeneral d'Exércitu, unu de los cinco que lu han ostentáu na Historia militar de los Estaos Xuníos. El presidente de Filipines Manuel L. Quezon nomólu Mariscal de Campu de Filipines en 1937, l'únicu d'Estaos Xuníos qu'ostentó esi rangu en tola historia.

Primeros años

[editar | editar la fonte]

MacArthur nació en Little Rock (Arkansas), fíu del teniente xeneral Arthur MacArthur, condecoráu tamién cola Medaya d'Honor mientres la Guerra de Secesión (quien de la mesma yera fíu del xurista y políticu Arthur MacArthur, Sr.) y Mary Pinkney Hardy MacArthur, de Norfolk (Virginia). Foi bautizáu na Ilesia Episcopal de Cristu en Little Rock el 16 de mayu de 1880.

Nel so autobiografía titulada Reminiscencies, MacArthur escribió que la so primer alcordanza yera'l del soníu de la corneta, y qu'aprendiera a "acaballar y a disparar inclusive enantes de saber lleer o escribir - ello ye que cuasi enantes d'aprender a andar"

Como munchos neños, fíos de soldaos del exércitu d'Estaos Xuníos, pasó la so infancia camudándose de fuerte en fuerte. Na so mocedá pasó tiempu en Washington DC col so güelu paternu, el xuez Arthur MacArthur, miembru de la escena política d'altu nivel de Washington qu'influyó al mozu Douglas.

El padre de MacArthur foi destináu a San Antonio (Texas) en 1893. Ellí, Douglas asistió a l'Academia Militar de Texas Oeste (conocida güei día como T.M.I.—The Episcopal School of Texas), onde destacó como un escelente estudiante. Como fíu d'un condecoráu cola Medaya d'Honor tenía plaza gratuita en West Point, na qu'ingresó en 1898. Foi un cadete brillosu, graduáu como'l primeru de la so clase (de 93 miembros) en 1903, con unes notes tan altes que solo dos estudiantes supérenlu na historia de l'academia (unu d'ellos yera Robert E. Lee). El so primer destín foi como subteniente nel Cuerpu d'Inxenieros del Exércitu de los Estaos Xuníos. Sirvió como ayudante del so padre, destináu entós daquella como gobernador xeneral de Filipines, qu'entá yera una posesión d'Estaos Xuníos.

De 1904 a 1914 foi asignáu a xeres d'inxeniería nes Filipines, Wisconsin, Kansas, Michigan, Texas y Panamá. Mientres esi tiempu asistió a la Escuela d'Inxeniería Aplicada (1906 - 1907), graduóse en 1908 y trabayó na oficina del Xefe d'Inxenieros del exércitu.

De 1913 a 1917, MacArthur sirvió nel estáu mayor del Departamentu de Guerra (predecesor del actual Departamentu de Defensa de los Estaos Xuníos), cumpliendo asignaciones temporales en misiones d'intelixencia en Veracruz, Méxicu, en 1914. Sol mandu del xeneral Frederick Funston MacArthur participó nuna misión de reconocencia de llargu algame tres les llinies mexicanes. Anque foi citáu pol so valor y encamentáu pa la Medaya d'Honor, nun la recibió, yá que les sos aiciones violaren claramente les órdenes recibíes de Funston.

Primer Guerra Mundial

[editar | editar la fonte]
El brigadier xeneral MacArthur nun chateau francés, setiembre de 1918.

Mientres la Primer Guerra Mundial, MacArthur sirvió en Francia como xefe d'Estáu Mayor de la 42ª División d'Infantería. En siendo xubíu a brigadier xeneral, convertir en comandante de la 84,ª Brigada d'Infantería, y unes selmanes primero qu'acabara la guerra, convertir nel comandante de la división. Combatiría cola so división, ente otres, nes batalles de Saint-Mihiel y la ofensiva de Meuse-Argonne.

Mientres la guerra, MacArthur recibió dos veces la Cruz de Servicios Distinguíos, siete Estrelles de Plata, una Medaya per Serviciu Distinguíu del Exércitu y dos Corazones Púrpura. "Liderar dende'l frente" yera una política personal de MacArthur. Ganó-y la enfotu y el sofitu incondicional de los sos homes, pero supúnxo-y delles firíes de guerra, y debíu al fechu de que se negaba a ponese la mázcara antigás hasta que tolos sos homes llevar, tuvo problemes respiratorios mientres el restu de la so vida. Sía que non, a la fin de la guerra yera l'oficial más condecoráu del exércitu, y el xefe de división más nueva. El xeneral Charles T. Menoher, el so predecesor al mandu de la 42ª División, dixo d'él que yera'l "mayor lluchador nel frente".

Periodu d'enteguerres

[editar | editar la fonte]

Como munchos otros oficiales tres la guerra, MacArthur tuvo dificultaes pa consiguir caltener un emplegu nel exércitu, lo cual resultó-y moralmente devastador. Sicasí, nun foi destituyíu del so rangu en tiempu de non guerra, como-yos asocedió a munchos; llogró caltener la so estrella de xeneral, gracies principalmente al sofitu recibíu del xeneral Peyton C. March, el nuevu xefe d'Estáu Mayor del exércitu. MacArthur usó toles conexones del so padre pa llograr que non lo desmovilizasen. Una de les ufiertes que se plantegó foi la de convertise n'agregáu militar de la Oficina d'Asuntos Indios, anque finalmente tornar.

En 1919, MacArthur convertir nel superintendente de l'academia militar West Point, que s'atopaba nun estáu obsoleto en dellos aspeutos, y bien precisada de reformes. MacArthur ordenó cambeos drásticos nos sistemes tácticos, atléticos y disciplinarios; tamién modernizó'l plan d'estudios, añadiendo asignatures d'artes lliberales, gobiernu, y economía.

De 1922 a 1930 cumplió dos veces de serviciu nes Filipines, el segundu como comandante del Departamentu de Filipines (1928 - 1930); tamién cumplió dos veces como comandante d'árees de cuerpu d'exércitu nos Estaos Xuníos. En 1925 foi xubíu a Mayor Xeneral, el más nuevu esistente entós daquella, y participó na corte marcial que xulgó y condergó al brigadier xeneral Billy Mitchell. En 1928, presidió'l comité olímpicu d'Estaos Xuníos pa los Xuegos d'Ámsterdam. Casóse con Henrietta Louise Cromwell Brooks, una rica heredera, el 14 de febreru de 1922; ella tenía dos fíos d'un anterior matrimoniu. Divorciar en 1929.

Xefe del estáu mayor del exércitu

[editar | editar la fonte]

El presidente Herbert C. Hoover nomó a MacArthur Xefe d'Estáu Mayor del Exércitu de los Estaos Xuníos en payares de 1930 col cargu temporal de xeneral. Nes sos nueves funciones, tuvo qu'enfrentase a duros retayos de presupuestu acompañaos por un escesu d'allistamientos pola mor del desemplegu.

Una de les sos actuaciones más revesoses tuvo llugar en 1932, cuando recibió la orde de Hoover d'usar al exércitu pa esvalixar al "Bonus Army", un enorme grupu de veteranos de la Primer Guerra Mundial ensin emplegu y con problemes económicos, qu'acamparen na capital colos sos parientes y amigos como protesta pola política del gobiernu escontra ellos. Convencíu de que los manifestantes yeren na so mayoría comunistes y pacifista en llugar de veteranos (llegó a afirmar que solo 1 de cada 10 homes yera realmente un veteranu), ordenó a les tropes entrar nel campamentu cola bayoneta calada y usando gases llacrimóxenos a discreción. Nos disturbios subsiguientes, dos veteranos morrieron por disparu d'arma de fueu, y centenares resultaron mancaos de diversa considerancia, incluyendo parientes y dellos neños.

El presidente Franklin Delano Roosevelt anovó-y nel cargu. N'ochobre de 1935, l'exércitu d'Estaos Xuníos yera'l 16ᵘ en tamañu del mundu, con 13 000 oficiales y 126 000 soldaos. Los principales puntos d'actuación de MacArthur nesta segunda etapa fueron los sos programes pal desenvolvimientu de nuevos planes de movilización y una reorganización d'efectivos a nivel alministrativu en cuatro ejército distintos, lo qu'ameyoró la eficacia alministrativa. Sofitó decididamente'l New Deal por aciu la creación, esviadura de recursos y posterior usu del Cuerpu Civil de Caltenimientu. Coles mesmes, impulsó y favoreció la carrera d'oficiales de gran talentu, como George Marshall y Dwight D. Eisenhower.

Exércitu de Filipines

[editar | editar la fonte]

Cuando la Mancomunidá de Filipines algamó un estáu de semi-independencia en 1935, tuvo qu'empecipiar la creación del so propiu exércitu. El presidente de Filipines Manuel L. Quezón pidió a MacArthur que supervisara la creación del les Fuercies Armaes de Filipines como comandante en xefe. MacArthur, en consultándolo con Roosevelt, aceptó'l nomamientu. Quezón fuera amigu so cuando'l so padre yera gobernador xeneral. Presentó-y dos condiciones p'aceptar el cargu: el so sueldu y la so casa teníen que ser equivalentes a los del presidente. Hai que tener en cuenta que la residencia del presidente de Filipines, el Palaciu de Malacañán, yera'l llugar onde Douglas pasó la so infancia. El palaciu yera la residencia del gobernador xeneral en tiempos de la dominación española, dir tamién en tiempos del dominiu d'Estaos Xuníos, y foi la residencia oficial del presidente de la nación hasta'l día de güei.

Decidió allugase a MacArthur y la so familia nuna suite del famosu Hotel Manila, propiedá del gobiernu de Filipines. Atopábase allugáu en Manila Bay, al otru llau del parque dende'l Club del Exércitu y l'Armada, el llugar favoritu de MacArthur, y taba convenientemente cerca de la embaxada d'Estaos Xuníos. Los contables del gobiernu decidieron que la meyor forma de faer frente al costu de la suite yera convertir a Douglas nun emplegáu del hotel con derechu a residencia, de cuenta que se-y concedió'l títulu honorariu de "Direutor Xeneral". MacArthur ignoró la parte que rezaba "honorariu" y tomó el control del hotel mientres tol tiempu que vivió nél. El so suite entá esiste nel hotel. A pesar del fechu de que Manila foi una de les ciudaes más afaraes poles bombes xaponeses mientres la Segunda Guerra Mundial, l'hotel sobrevivió intactu; les fotografíes de reconocencia amosaron mientres enforma tiempu una ciudá totalmente esfarrapada, sacante l'Hotel Manila. Al paecer, los pilotos xaponeses recibieren órdenes de non bombardiar l'hotel como muestra de respetu escontra MacArthur, y una vegada completada la conquista de la ciudá, convertir na residencia del gobernador militar xaponés. MacArthur dio la mesma orde a los pilotos d'Estaos Xuníos al reconquistar Filipines. Esiste la lleenda de que la so suite, con toles posesiones que tuvo que dexar tras na so retirada, taba entá intacta, como si colárase'l día anterior. Sía o non real l'anécdota, MacArthur sentía un terrible respetu pola tradición del "honor ente guerreros", una traza del so calter que-y facilitó la comprensión colos líderes xaponeses n'años vivientes.

El xeneral nun escaecía les sos finances. Invirtió fuertemente na industria y la minería filipines. Primero que el Bancu Nacional de Filipines en Nueva York cerrara, dempués de que los xaponeses bombardiaran Pearl Harbor, consiguió vender toles sos aiciones y camudar tolos sos pesos por dólares.

Ente los asistentes de MacArthur nes Filipines, col cargu d'asesor militar, taba'l so vieyu amigu Eisenhower.

El 30 d'abril de 1937, MacArthur cásase cola so segunda esposa, Jean Faircloth; tuvieron un solu fíu, y siguieron xuntos hasta'l día de la muerte de Douglas.

Cuando MacArthur retirar del exércitu de los Estaos Xuníos en 1937, el presidente Quezon concedió-y el rangu de mariscal de campu del exércitu de Filipines, l'únicu na so historia. En xunetu de 1941 Roosevelt llamólu de nuevu al serviciu activu nel exércitu de los Estaos Xuníos y nomó-y comandante de les Fuercies de los E.E.X.X. nel Alloñáu Oriente.

Segunda Guerra Mundial

[editar | editar la fonte]
Douglas MacArthur fumando una de les sos famoses pipes de mazorca nel balcón del conceyu de Manila, Filipines, 2 d'agostu de 1945
MacArthur supervisa'l desembarcu en Leyte dende la sablera, en 1944
El xeneral MacArthur desembarca en Leyte xunto col so estáu mayor

Mientres MacArthur caltuvo'l so cargu de Comandante Supremu de los Estaos Xuníos nel Alloñáu Oriente, viose envolubráu con cierta frecuencia en situaciones revesoses. Una de les más sonaes diose pocu dempués d'empecipiase les hostilidaes pa los Estaos Xuníos, cuando desautorizó al so comandante del aire, el xeneral Lewis H. Brereton, que pidiera permisu pa llanzar al ataque a la Fuercia Aérea del Alloñáu Oriente (Far East Air Force, FEAF) contra les bases xaponeses na cercana Taiwán. MacArthur calificó'l plan de "suicidiu", y ordenó que los aviones fueren treslladaos de momentu p'alloñar de los ataques nipones; mientres el preludiu de la invasión xaponesa de Filipines, solo la metá fueren treslladaos con ésitu, y la práutica totalidá de los que quedaben por retirar foi destruyida en tierra. El rellatu de Brereton de los fechos foi bien desacreditado, y según Geoffrey Perret,[7] el desastre deber a un casu de neglixencia grave per parte d'oficiales de mediu nivel, que se retrasaron al preferir la redolada de la Base Aérea Clark.

El cuartel xeneral de MacArthur na campaña de les Filipines de 1941-42 foi la islla fortaleza de Correxidor; el so únicu viaxe a la llinia del frente en Bataan fixo qu'empezara a circular el llamátigu despreciatible de "Digout Doug" (el soterráu Doug). Lo cierto ye que Correxidor sufría bombardeos cuasi constantes per parte de les fuercies aérees xaponeses, hasta'l puntu en que Manuel Quezón pidió espresamente al xeneral que "nun se punxera a sigo mesmu en peligru". En marzu de 1942, mientres los xaponeses ampliaben el so control de les Filipines, MacArthur recibió la orde direuta de Franklin D. Roosevelt de treslladase a Melbourne, Australia, dempués de que'l presidente Quezón y la so esposa yá se colaren. Tres munches protestes y vacilaciones, MacArthur, la so esposa, el so fíu de cuatro años y un grupu selectu d'asesores y comandantes subordinaos, finalmente fuxó de Filipines a bordu de la llancha torpedera PT 41 comandada pol entós teniente John D. Bulkeley, y llogró escapar d'una intensa busca xaponesa en persecución del xeneral d'Estaos Xuníos.

Llegó a la islla de Mindanao el 13 de marzu, y embarcóse trés díes depués nun B-17 Flying Fortress; el 17 de marzu llegó al aeródromu de Bachelor, nel Territoriu del Norte australianu, dende onde se movió a Adelaide en ferrocarril. El so famosu discursu, nel que dixo "Salí de Bataan, y voi volver." pronunciar en Terowie, Australia Meridional, el 20 de marzu. Mientres esti periodu, el presidente Quezón concedió a MacArthur la Estrella de Conducta Distinguida Filipina.

Foi nomáu de momentu Comandante Supremu de toles fuercies aliaes nel teatru del Pacíficu Suroccidental, y col fin d'esaniciar cualesquier posible ambigüedá, el primer ministru d'Australia, John Curtin, punxo a les fuercies armaes australianes direutamente sol so mandu. Entós daquella, los australianos formaben el gruesu de les tropes disponibles na zona, complementaes con una pequeña cantidá de tropes d'Estaos Xuníos, de Países Baxos, y del restu de los Aliaos en proporción descendente. Una de les primeres xeres de MacArthur consistió n'aumentar l'enfotu de los australianos, que tarrecíen una inminente invasión xaponesa. Los combates taben yá produciéndose predominantemente na zona de Nueva Guinea y les Indies Orientales Neerlandeses. El 20 de xunetu de 1942 el cuartel xeneral foi treslladáu de nuevu, a Brisbane, al edificiu de l'AMP Insurance Company (que depués sería rebautizado como MacArthur Central, el so nome actual).

A finales de 1942 llegaron les victories australianes na batalla de la badea de Milne y la campaña del Senderu de Kokoda, les primeres de les fuercies terrestres aliaes contra los soldaos xaponeses. Cuando se-y informó de que munchos oficiales de la 32º División de Infanteria (una unidá de la Guardia Nacional de los Estaos Xuníos movilizada a toa priesa) actuaren de forma incompetente mientres la ofensiva aliada sobre Buna y Gona (les mayores cabeces de sablera xaponeses nel nordeste de Nueva Guinea), MacArthur ordenó a Robert L. Eichelberger, comandante del I Cuerpu de los E.E.X.X., que tomara'l control direutu sobre toles operaciones aliaes na zona:

Bob, te pongo al mandu en Buna. Releva a [Edwin] Harding... Quiero qu'apartes a tolos oficiales que nun vaigan combatir. Releva a los comandantes de reximientu y batallón; si ye necesariu, pon sarxentos al mandu de batallones y cabos al mandu de compañíes... Bob, quiero que tomes Buna, o nun vuelvas vivu... Y eso tamién vale pal to xefe d'Estáu Mayor."[8]

En marzu de 1943, la Xunta de Xefes d'estáu mayor de E.E.X.X. aprobó'l plan estratéxicu de MacArthur, conocíu como operación Cartwheel, que'l so oxetivu yera prindar la base principal xaponesa en Rabaul a base d'ocupar posiciones estratéxiques pa usales como bases avanzaes. Mientres 1944 modificóse'l plan xeneral con cuenta de que devasar Rabaul y dexar sitiaes a les fuercies xaponeses fortificaes ellí. Primeramente la mayoría de les fuercies de tierra yeren australianes, pero incorporar al teatru d'operaciones una cantidá cada vegada mayor de fuercies d'Estaos Xuníos, incluyendo'l Sestu Exércitu de los E.E.X.X. (tamién conocíu como Fuercia Álamu), y más palantre l'Octavu Exércitu.

Les fuercies aliaes, sol mandu de MacArthur desembarcaron na isla de Leyte el 20 d'ochobre de 1944, cumpliendo'l so xuramentu de volver a Filipines. La posición nel archipiélagu consolidar cola batalla de Luzón tres un fuerte combate, y a pesar d'un contraataque masivu xaponés na batalla del Golfu de Leyte. Con reconquistar de les islles, MacArthur treslladó la so cuartel xeneral a Manila, col fin de planiar la invasión de Xapón, prevista pa finales de 1945. Dicha invasión anulóse por cuenta de la rindición xaponesa tres los bombardeos atómicos sobre Hiroshima y Nagasaki, y el 15 d'agostu de 1945 MacArthur recibió la rindición formal de Xapón que dio per rematada la Segunda Guerra Mundial.

Recibió la Medaya d'Honor pol so lideralgu nel teatru del pacíficu suroeste. El presidente filipín Sergio Osmeña condecorólu tamién cola mayor medaya filipina, la Medaya al Valor de Filipines.

Posguerra en Xapón

[editar | editar la fonte]

Crímenes de guerra xaponeses

[editar | editar la fonte]
El xeneral MacArthur xunto al emperador Hirohito nel so primer alcuentru en 1945

MacArthur recibió órdenes de Washington el 29 d'agostu d'exercer l'autoridá final sobre'l país al traviés de la maquinaria de gobiernu esistente, incluyendo la figura del Emperador Shōwa.[9]

Dalgunos afirmaron qu'esti periodu como Comandante Supremu de les Fuercies Aliaes en Xapón, en que dirixó con mano firme al país escontra un nuevu réxime políticu mientres cinco años y mediu, ye la so mayor contribución a la historia. Sicasí, dellos historiadores critiquen el so trabayu pa exonerar de toa investigación criminal a Hirohito y al restu de miembros de la familia imperial implicaos na guerra, como los príncipes Yasuhito Chichibu, Yasuhiko Asaka, Tsuneyoshi Takeda, Higashikuni Naruhiko y Hiroyasu Fushimi.[10] El 26 de payares de 1945, MacArthur confirmó al almirante Mitsumasa Yonai que l'abdicación del emperador nun sería necesaria.[11] MacArthur non solu exoneró a Hirohito, sinón qu'ignoró'l conseyu de dellos miembros de la familia imperial ya intelectuales xaponeses, que pidieron públicamente l'abdicación del Emperador y l'establecimientu d'una rexencia. Por casu, el príncipe Takahito Mikasa, hermanu menor del Emperador, llegó a afirmar nuna xunta del conseyu priváu, en febreru de 1946, que Hirohito tenía d'asumir la responsabilidá de la derrota; el famosu poeta Tatsuji Miyoshi escribió un ensayu na revista Shinchô tituláu "L'Emperador tien d'abdicar aína".[12]

Según el historiador Herbert Bix, MacArthur y Bonner Fellers prepararen el so propiu aproximamientu a la ocupación y reforma del Xapón.[13] MacArthur proponía nun modificar no más mínimo la situación de la figura del Emperador; llindar a siguir la situación esistente mientres l'últimu añu de la guerra, resolviendo les sos implicaciones a midida que les circunstancies riquir.[14] El plan d'aición, llamáu "Operación Llista Negra" de manera informal, consistía en dixebrar a Hirohito de los militaristes, calteniéndo-y como elementu de llexitimación de les fuercies d'ocupación aliaes, y usando la so imaxe pa potenciar el tresformamientu del pueblu xaponés escontra un nuevu sistema políticu.[15]

«Meses primero qu'empecipiara les sos actividaes el Tribunal de Tokiu, los más altos subordinaos de MacArthur trabayaben n'atribuyir la responsabilidá última del ataque a Pearl Harbor a Hideki Toxu».[16]

Citando banciar# ente Harry S. Truman, Dwight D. Eisenhower y el mesmu MacArthur, Bix afirma que darréu dempués de desembarcar en Xapón, Bonnie Fellers poner a trabayar na proteición de Hirohito del papel que desempeñara mientres y a la fin de la guerra, dexando a los principales sospechosos de crimen de guerra coordinar les sos versiones, con cuenta de protexer al Emperador y evitar que pudiera ser xulgáu.[17]

Diz tamién John Dower,

«... Esta esitosa campaña p'absolver al Emperador de cualquier responsabilidá de guerra nun conoció llendes. Hirohito non solo foi presentáu como inocente de cualquier actu formal que pudiera face-y susceptible de ser xulgáu por crímenes de guerra. Foi convertíu nuna figura cuasi anxelical que nin tan solo tenía dalguna responsabilidá moral pola guerra. ...» Col sofitu completu del cuartel xeneral de MacArthur, l'acusación funcionó, ello ye que como un abogáu defensor del Emperador.[18]

A finales de 1945, los xuraos militares Aliaos xulgaron a más de 4000 oficiales xaponeses por crimen de guerra. Unos 3000 fueron condergaos a cumplir sentencies de prisión, y 920 fueron executaos. Los oficiales acusaos enfrentar a cargos surdíos de múltiples incidentes, incluyendo la masacre de Nankín, la marcha de la muerte de Batán y la masacre de Manila.

Voces crítiques col procesu afirmen que'l xeneral Tomoyuki Yamashita, comandante en xefe xaponés en Filipines, acusáu d'esti postreru incidente, perdiera'l control de los sos homes, y por tanto nun tenía de ser executáu. Ello ye que les tropes responsables cometieron los crímenes por orde del Conde Tereuchi, y asina lo declaró la defensa. Sicasí, yá que Yamashita nun dimitiera del so puestu a pesar de la so declarada incapacidá de controlar a los sos homes, consideróse-y responsable final de los actos de les tropes sol so mandu y foi executáu. Tales voces crítiques acusaben la sentencia como una vengación proferida pol arguyu del xeneral MacAarthur, una y bones el xeneral Yamashita foi capaz d'ufiertar una resistencia más eficiente y duradera na defensa de les Filipines, que na que'l so momentu ufiertó MacArthur en 1942. El casu convertir nel precedente conocíu como'l "Estándar Yamashita". Aplicóse'l mesmu criteriu de responsabilidá del mandu al casu del xeneral Masaharu Homma, quien tamién foi xulgáu y condergáu poles otomíes asocedíes mientres la marcha de la muerte de Bataan, considerando responsable al xeneral de los actos de los sos subordinaos a pesar de nun topase presente, yá que nesi momentu atopábase liderando a les sos tropes na captura de Correxidor. La PBS calificó los xuicios de "azotaos".[19] Los críticos de MacArthur suelen deplorar el "doble raseru" emplegáu, al nun llevar hasta les sos últimes consecuencies el conceutu de "responsabilidá del mandu" al caltener al marxe al Emperador.

Ocupación

[editar | editar la fonte]

Pa los sos almiradores, los fondos sentimientos de MacArthur escontra'l derrotáu Xapón son fácilmente visibles nes semeyes de la ceremonia de rindición, na que s'amosaba de forma prominente la bandera del comodoro Perry. Descendiente de los Perry de Massachusetts y primu llonxanu del comodoro, MacArthur ver a sí mesmu más como un segundu "integrador" de Xapón a los países desenvueltos que como un conquistador.

De xuru, MacArthur y el personal del so Estáu Mayor ayudaron a un Xapón afaráu pola guerra a reconstruyise, instituyendo nel procesu un gobiernu democráticu, y establecieron un plan de reconstrucción que convirtió al Xapón nuna de les principales potencies industriales a nivel mundial. Los Estaos Xuníos, mientres esi tiempu, caltuvieron un control firme del Xapón y supervisaron la so reconstrucción, gracies al fechu de que MacArthur foi'l líder interín del país dende 1945 a 1948. En 1946, el personal de MacArthur redactó una nueva constitución de Xapón qu'arrenunciaba a la posibilidá de declarar de nuevu la guerra, y amenorgaba de forma considerable'l papel del Emperador. Dicha constitución caltiénse inda vixente. Tamién impulsó cambeos nel Parllamentu de Xapón, obligándolo a adoptar planes de descentralización qu'estremaron a les grandes compañíes xaponeses (Zaibatsu), y promovieron la creación de los primeros sindicatos de trabayadores del país.

Estos planes de reconstrucción sollertaron a munchos nos departamentos de Defensa y d'Estáu nos Estaos Xuníos, nel convencimiento de qu'entraben en conflictu col enfotu de convertir al Xapón y la so potencia industrial nun frenu a la espansión del comunismu n'Asia.[20] Dalgunes de les reformes de MacArthur, como les sos lleis llaborales, fueron rescindíes en 1948 cuando'l so control unillateral del país acabó por causa de les inxerencies crecientes del Departamentu d'Estáu. MacArthur devolvió'l poder al acabante formar gobiernu xaponés en 1949, y permaneció nel país hasta que foi releváu del cargu de Xefe Supremu en Xapón por Harry S. Truman el 11 d'abril de 1951, fecha en que'l presidente Truman reemplazó a MacArthur pol xeneral Matthew Ridgway. En 1952 Xapón yera yá un estáu soberanu, rexíu pola constitución que MacArthur redactara y defendiera.

Guerra de Corea

[editar | editar la fonte]

En 1945, como parte de la rindición del Xapón, los Estaos Xuníos d'América alcordaron cola Unión de Repúbliques Socialistes Soviétiques estremar la península de Corea a lo llargo del paralelu 38. Esto resultó na creación de dos estaos: unu procapitalista llamáu República de Corea (más conocíu como Corea del Sur), y otru procomunista llamáu República Democrática del Pueblu de Corea (más conocíu como Corea del Norte). Esti postreru llanzó un ataque por sorpresa, invadiendo al so vecín nun intentu de reunificar la península pola fuercia, el 25 de xunu de 1950, dando entamu a la Guerra de Corea.

L'Asamblea Xeneral de les Naciones Xuníes autorizó a les Naciones Xuníes a formar una coalición militar internacional pa sofitar nel so defensa a Corea del Sur. MacArthur tomó'l mandu de dicha coalición, primero na operación de defensa a la desesperada, y depués, una vegada detenida la invasión, nuna contraofensiva total, destacando un ventureru pero esitosu desembarcu tres les llinies norcoreanas nel desembarcu de Inchón, que foi calificáu por munchos historiadores, y hasta'l mesmu MacArthur, d'una muestra del so xeniu militar y la meyor maniobra estratéxica de la so vida. La maniobra llogró flanquear con ésitu al exércitu norcoreanu, forzándo-y a recular escontra'l norte dafechu desorganizado. Les fuercies de les Naciones Xuníes empecipiaron la persecución, entrando en territoriu norcoreanu y averándose a la frontera con China, establecida nel ríu Yalu.

El 19 de payares de 1950, coles fuercies norcoreanas práuticamente destruyíes, un fuerte contingente de tropes del exércitu chinu travesó'l Yalu, poniendo n'escorribanda a les fuercies de la ONX y obligándoles a recular. La escusa ufiertada pa la intervención foi'l deséu chinu d'asegurar les sos propies fronteres, alegando que la fuercia internacional podía amenaciales. Calificando la intervención china como "l'entamu d'una guerra totalmente nueva", MacArthur pidió en repitíes causes autorización pa bombardiar con armamentu convencional les tropes, suministros y aeroplanos presentes en Manchuria, según permisu pa usar armamentu nuclear contra Corea del Norte, o nel so defectu, semar de restos radiactivos la frontera ente Corea del Norte y China pa evitar la infiltración d'esti postreru. L'alministración del presidente Truman tarrecía qu'asemeyaes midíes provocaríen una esguilada del conflictu con China, quiciabes inclusive forzando la intervención de la XRSS, aliada de China que tamién disponía d'armamentu nuclear. Truman deseyaba caltener el conflictu na so forma de "guerra llindada", tarreciendo l'españíu de la Tercer Guerra Mundial. Cafiante pola continua negativa a satisfaer les sos demandes, MacArthur empezó a realizar declaraciones a la prensa nes qu'alvertía d'una derrota aplastante ya inminente.

En marzu de 1951, dempués de qu'un contraataque de la ONX lideráu por Matthew Ridgway diera un nuevu xiru a la situación en favor de los aliaos, Truman sollertó a MacArthur de la so intención d'empecipiar conversaciones pa llegar a un altu'l fueu. La situación suponía'l fin de les esperances del xeneral de liderar una guerra total contra China, polo qu'esti rápido publicó un comunicáu nel qu'emitía'l so propiu ultimátum contra dichu país. La declaración pública de MacArthur fixo apeligrar les negociaciones, anque yera similar en conteníu a los encamientos fechos al presidente pola Xunta de Xefes d'Estáu Mayor, polo que recibió una nidia reprimenda.[21] Sicasí, la paciencia de Truman llegó a la so llende cuando'l xefe republicanu del Congresu lleó nél una carta de MacArthur na qu'espresaba públicamente'l so puntu de vista y los sos enfrentamientos cola presidencia. N'abril, la Xunta de Xefes d'Estáu Mayor declaró necesariu estremar a MacArthur del mandu por razones militares, alegando que perdieren enfotu na so estratexa.[22] Truman aprovechó la ocasión y relevó-y del so cargu en Xapón, asitiando nél a Ridgway el 11 d'abril de 1951.

La sustitución de MacArthur llevantó un enorme discutiniu, siendo una tema de discutiniu entá güei día. Berstein y otros historiadores afirmaron que MacArthur nunca s'opunxo a la separación constitucional de poderes, daqué de lo que foi acusáu nel so día pola presidencia.[23] La guerra prosiguió nuna situación d'empate téunicu mientres dos años más, ensin movese yá de la contorna del Paralelu 38.

Regresu a los Estaos Xuníos

[editar | editar la fonte]

MacArthur tornó direutamente a Washington DC, la so primer estancia nos Estaos Xuníos dende faía 11 años. Ellí fixo la so última apaición pública, na llectura d'un discursu nel Congresu de los Estaos Xuníos, atayáu por trenta ovaciones de los congresistes.[24] Nel que sería'l so discursu de despidida, dixo: "'Los vieyos soldaos nunca muerren; solo esmorécense. Y como los vieyos soldaos de la balada, agora cierro la mio carrera militar, y a cencielles esmorezo - un vieyu soldáu que tan solo intentó cumplir col so deber como Dios dio-y a entender. Adiós."

Al so regresu de Corea en siendo releváu del mandu por Truman, MacArthur atopar con una masiva adulación popular a la so persona, lo cual fixo surdir la mira de que podría presentase a les eleiciones llexislatives de 1952 como candidatu del Partíu Republicanu de los Estaos Xuníos. Sicasí, la investigación d'un Comité del Senáu de los Estaos Xuníos alrodiu de la so destitución, dirixida por Richard Russell, Jr., contribuyó de forma decisiva a esfrecer l'ambiente, y les esperances republicanes de cuntar con MacArthur pasaron a meyor vida. Este, na so autobiografía Reminiscencies, afirmó repetidamente que nunca tuvo aspiraciones polítiques.

1952 hasta la so muerte

[editar | editar la fonte]

Nes eleiciones de 1952 MacArthur nun apaeció como candidatu, anque dio'l so sofitu públicu al senador republicanu Robert Taft, d'Ohio.[25] Se rumoreaba que Taft ufiertára-y la vicepresidencia, y de fechu llogró que diera un discursu al so favor na convención republicana pa escoyer al candidatu. Sicasí, el discursu nun foi bien recibíu.[26] Taft perdió la nominación en favor de Dwight D. Eisenhower. MacArthur caltener en silenciu mientres la campaña, que ganó Eisenhower per escasu marxe. Tres la mesma, Eisenhower consultó a MacArthur alrodiu de la so opinión sobre la Guerra de Corea, y adoptó la so suxerencia d'amenaciar col usu d'armamentu nuclear pa consiguir el fin de la guerra, entrando na dinámica conocida darréu como Guerra Fría.[27]

En 1956, el senador Joseph Martin propunxo formalmente xubir a MacArthur al rangu de Xeneral de seis estrelles; sicasí, la propuesta foi vista como un posible conflictu con Eisenhower, quien yera un igual de MacArthur en rango enantes de ser presidente, y la tema acabó morriendo de forma discreta nel Senáu ensin llegar a nengún resolución. MacArthur convertir en presidente de la compañía d'ordenadores Remington Rand y pasó el restu de la so vida viviendo de forma discreta en Nueva York, con esceición d'un espectacular viaxe "sentimental" nel que volvió a Filipines en 1961, pa ser condecoráu pol entós presidente del país, Carlos P. García, cola Lexón d'Honor de Filipines, nel so rangu de Comandante en Xefe.

El presidente John F. Kennedy axuntóse dos veces con MacArthur pa escuchar los sos conseyos en 1961. La primer vegada foi pocu dempués de la Invasión de Badea de Cochinos. MacArthur amosóse desaxeradamente críticu con El Pentágonu y los sos conseyos militares al presidente. Tamién alvirtió al mozu presidente, aconseyándo-y qu'evitara l'esplegue militar en Vietnam, indicando amás que los problemes domésticos teníen de recibir muncha más prioridá.

Muerte y legáu

[editar | editar la fonte]
Tumba de MacArthur y la so esposa Jean

MacArthur y la so segunda esposa, Jean Faircloth, pasaron los últimos años de la so vida xuntos nel áticu del Waldorf-Astoria. Tres la muerte de MacArthur, la so esposa Jean siguió viviendo nel mesmu áticu hasta la so muerte. Dambos tán soterraos xuntos en Norfolk (Virginia); les sos tumbes atopar nun edificiu memorial y muséu a la memoria del xeneral, que fuera d'antiguo el conceyu de la ciudá, y enfrente d'él atopa'l MacArthur Center, un gran centru comercial bautizáu n'honor de MacArthur. Este escoyó ser soterráu na ciudá por ser l'orixe de la familia de la so madre.

MacArthur deseyaba ser recordáu polos suyos por daqué más que ser un soldáu:

Per oficiu, soi un soldáu, y arguyézome d'ello. Pero toi entá más arguyosu - infinitamente más arguyosu - de ser un padre. Un soldáu destrúi pa poder construyir; el padre solo constrúi, nunca destrúi. Unu tien el potencial de la muerte; l'otru personifica la creación y la vida. Y mientres les hordas de la muerte son poderoses, los batallones de la vida son entá más poderosos. Ye la mio esperanza que'l mio fíu, cuando m'haya alloriáu, recuérdeme non en batalla, sinón en casa repitiendo con él nuesa senciella plegaria diaria, 'Padre nuesu que tas nel cielu'[28]

El sobrín de MacArthur, Douglas MacArthur II (fíu del so hermanu Arthur) sirvió como diplomáticu mientres dellos años, incluyendo un destín como embaxador en Xapón.

En 1945, MacArthur dexó'l so apreciada insinia de Castiellos d'Oru al so inxenieru xefe, mayor xeneral Leif J. Sverdrup. Esti vencer al so socesor nel cargu de Xefe d'inxenieros del Exércitu de los Estaos Xuníos en 1975, empecipiando la tradición caltenida dende entós de que seyan llevaos pol Xefe d'Inxenieros del Exércitu.

Discutiniu

[editar | editar la fonte]

El xeneral MacArthur ye una figura bien revesosa. La so xestión en Xapón tres la Segunda Guerra Mundial ye como norma xeneral bien allabada, al considerase que foi'l detonante del tresformamientu del país nuna potencia económica mientres la posguerra. Sicasí, el fechu de que protexera a dellos líderes del réxime Showa ye oxetu de munches crítiques. Según Herbert Bix (ente otros):

Les midíes realmente estraordinaries tomaes por MacArthur pa salvar a Hirohito de ser xulgáu como criminal de guerra tuvo un impautu duraderu y fondamente distorsionador na comprensión xaponesa de la guerra perdida.[29]

Otros, como l'ex-Primer Ministru xaponés Yasuhiro Nakasone, quien en 1952 acusó a Hirohito de ser el causante de la guerra y esixó la so abdicación,[30] declararon darréu'l so convencimiento de qu'absolver y rehabilitar al Emperador foi un actu de lideralgu sabiu que facilitó les reformes del Xapón de la posguerra y evitó lo que podía ser un desastre políticu.[31] De la mesma, les sos aiciones y opiniones mientres la Guerra de Corea siguen siendo bien revesoses.

El fíu de MacArthur, nacíu col nome de Arthur MacArthur IV, camudó'l so apellíu pa poder vivir anónimamente como artista y saxofonista nel área de Nueva York.

MacArthur ye tamién un personaxe bien revesosu n'Australia, por causa de les sos aiciones y comentarios na campaña del Senderu de Kokoda y la batalla de Buna-Gona, pola so falta de respetu poles tropes australianes.[32]

La so fama de tender demasiáu a l'autopromoción valió-y numberosos detractores. Sobre'l so polémicu comunicáu mientres la Segunda Guerra Mundial,

El comunicáu de MacArthur foi criticáu, fechu risión o llamentáu por munchos. La mayoría de los críticos nun entienden que MacArthur nun escribiera'l comunicáu en beneficiu de les tropes, la prensa o los políticos en Canberra, Londres y Washington. Escribir pal públicu d'Estaos Xuníos, que la so opinión podía influyir nes fuercies polítiques en decisiones sobre la planificación y control estratéxicos. Escribió'l so comunicáu pa centrar l'atención del pueblu d'Estaos Xuníos nel área del pacíficu suroccidental y les sos necesidaes... Interpretar el comunicáu, y tolos otros aspeutos de les actividaes de MacArthur, en términos d'un ego puro y desenfrenao, ye una tarrecible simplificación, una subestimación del complexu calter del Xeneral y de la so capacidá intelectual.[33]

La campaña de presión pública de MacArthur coles mires d'ameyorar el sofitu loxísticu de Washington a la guerra nel Pacíficu foi esitosa en ciertu mou, y combinada cola influencia de la so n'ocasiones rival, el almirante Ernest King, foi en gran parte responsable de l'amontada esviadura de recursos escontra l'escenariu d'operaciones del Pacíficu mientres 1943.[34]

Premios y Condecoraciones

[editar | editar la fonte]

Mientres el so serviciu, el xeneral MacArthur foi gallardoniáu coles siguientes condecoraciones de los Estaos Xuníos y otres naciones aliaes. La siguiente llista inclúi solo aquelles medayes que podíen llevase nel uniforme polo que nun s'amuesen nin medayes conmemorativas nin condecoraciones non oficiales.

Condecoraciones

[editar | editar la fonte]

Medayes Estranxeres

[editar | editar la fonte]
Reinu Xuníu de Gran Bretaña ya Irlanda del Norte
[editar | editar la fonte]
Australia
[editar | editar la fonte]
Filipines
[editar | editar la fonte]
  • Medaya al Valor
  • Estrella al Serviciu Distinguíu
  • Lexón d'Honor
  • Medaya de Defensa con una Estrella al serviciu
  • Medaya de la Lliberación con cuatro estrelles al serviciu
  • Mención Honorífica del Presidente de la República de Filipines.
  • Medaya de la Independencia.
  • Orde de la Corona.
  • Cruz de Guerra.
  • Orde de la Cruz.
Checoslovaquia
[editar | editar la fonte]
  • Orde del Lleón Blanco.
Países Baxos
[editar | editar la fonte]
  • Gran Cruz de la Orde d'Orange-Nassau.
Yugoslavia
[editar | editar la fonte]
  • Orde de l'Águila Blanca.
  • Mención Honorífica del Presidente de la República.
  • Medaya al Serviciu en tiempu de Guerra.
  • Gran Cruz de la Orde de Méritu y Valor Militar.
  • Gran Cruz de la Orde Militar Italiana.
  • Cruz de Guerra.
  • Orden Carlos Manuel de Céspedes Gran Cruz al Méritu de Cuba.
  • Gordón Chinu de Pau Ting.
  • Medaya d'Honor del Exércitu Griegu.
  • Cruz del Méritu Militar Guatemaliana.
  • Gran Cruz del Méritu Militar del Exércitu Húngaru.
  • Orde del Méritu Militar de Méxicu.
  • Gran Cruz de la Orde Rumana del Méritu Militar.

Referencies

[editar | editar la fonte]
  1. Afirmao en: Gemeinsame Normdatei. Data de consulta: 11 avientu 2014. Llingua de la obra o nome: alemán. Autor: Biblioteca Nacional d'Alemaña.
  2. 2,0 2,1 Afirmao en: Gemeinsame Normdatei. Data de consulta: 26 abril 2014. Llingua de la obra o nome: alemán. Autor: Biblioteca Nacional d'Alemaña.
  3. Afirmao en: Gemeinsame Normdatei. Data de consulta: 31 avientu 2014. Llingua de la obra o nome: alemán. Autor: Biblioteca Nacional d'Alemaña.
  4. Biblioteca Nacional de Francia. «autoridaes BNF» (francés). Consultáu'l 10 ochobre 2015.
  5. URL de la referencia: http://www.prazskyhradarchiv.cz/archivKPR/upload/8117-rbl.pdf.
  6. 6,0 6,1 Generals of World War II ID: MacArthur/Douglas/USA.
  7. Geoffrey Perret, Los vieyos soldaos nunca muerren
  8. Eichelberger at Buna: A Study in Battle Command, n'inglés
  9. James 2:783
  10. John Dower, Embracing defeat, 1999, Herbert Bix, Hirohito and the making of modern Japan, 2000
  11. Dower, ibid. p.323
  12. Dower, ibid. p.321, 322.
  13. Herbert Bix,Hirohito and the making of modern Japan,p. 544
  14. Ibid., p. 545
  15. Bix p. 545
  16. Bix, ibid., p.585
  17. ibid., p.583
  18. Dower, ibid. p. 326.
  19. Philip R. Piccigallo, The Japanese on Trial: Allied War Crimes Operations in the East, 1945–1951 O Texas Press; The Tokyo War Crimes Trials (1946–1948),
  20. Michael Schaller, The American Occupation of Japan (Oxford, 1985)
  21. James 3:588
  22. James 3:591, 594–595
  23. Barton J. Bernstein, The Truman Administration and the Korean War," en Michael J. Lacy, ed. The Truman Presidency (1989) p 436; James 3:589–599. Bradley, voceru de la JJEM, conclúi que MacArthur "forzó al máximu, pero ensin violar nunca, les direutives de la JJEM" Omar Bradley, A General's Life (1982) p 634
  24. Testu y audiu del discursu (n'inglés)
  25. James 3: 648–652
  26. James 3:650–651. Taft morrió en xunetu de 1953, polo que si saliera escoyíu, y realmente MacArthur fuera'l so vicepresidente, convertiríase en presidente.
  27. James 3:653–655.
  28. Emerson Roy West, Vital Quotations (1968) p.118
  29. Bix, ibid. p.585
  30. Bix, ibid., p.649
  31. The American Experience | MacArthur | Prime Minister Yasuhiro Nakasone on: Should the Emperor Have Abdicated?
  32. McCarthy, Dudley. «South–West Pacific Area – First Year: Kokoda to Wau». Official Histories – Second World War páxs. páxs. 176, 225, 234–235, 240, 247–248. Australian War Memorial.
  33. Rogers, Paul P.. MacArthur and Sutherland: The Good Years Praeger Publishers, páx. 265.
  34. HyperWar: The Big 'L'-American Logistics in World War II [Chapter 6]

Enllaces esternos

[editar | editar la fonte]