Organela (lat. organella) u staničnoj biologiji jest specijalizirana podjedinica stanice koja je funkcionalno izdvojena od ostatka stanice vlastitom lipidnom membranom.

Tipična životinjska stanica. Organele i stanične strukture unutar citoplazme: (1) jezgrica (2) jezgra (3) ribosom (4) vezikul (5) hrapavi endoplazmatski retikulum (6) Golgijev aparat (7) citoskeleton (8) glatki endoplazmatski retikulum (9) mitohondrij (10) vakuola (11) citosol (12) lizosom (13) centriol

Naziv organela nastao je analogijom staničnih struktura s tjelesnim organima, o čemu svjedoče najraniji objavljeni radovi u kojima se spominje isključivo latinski naziv "organum". Prvi koji je upotrijebio deminutivni oblik "organulum" bio je njemački zoolog Karl August Möbius (1884.). Iz konteksta njegova rada se može iščitati da se pri izboru naziva ipak ograničio na reproduktivne strukture jednostaničnih organizama.

Termin organela uvriježio se tek nekoliko godina kasnije obuhvativši i stanične strukture višestaničara, o čemu svjedoči djelo Bengta Lidforssa iz 1915. "Organi ili organele". 20-ih godina organele su zadobile razna značenja, od pokretnih staničnih tvorbi (Kühn),[1] do izvanstaničnih i unutarstaničnih skeletnih sustava protista (Hartmann).[2] Unatoč prijedlogu Alberta Frey-Wysslinga (1978.) da se naziv odnosi samo na strukture koje pretvaraju energiju (centrosom, ribosom, jezgrica)[3][4] i tvrdnjama zagovornika endosimbiontske teorije prema kojoj organela mora sadržavati vlastitu nasljednu uputu (mitohondrij, kloroplast), zadržala se danas prihvaćena definicija.

Kretanje organela u stanicama kose.

Organele su vidljive isključivo mikroskopski, obrađeni metodom frakcioniranja stanica. Najraznovrsnije tipove organela nalazimo u eukariotskim stanicama viših organizama, iako su nedavno dokazi o njihovu prisustvu pronađeni i u prokariota. Uz navedene organele postoje i stanične strukture sastavljene od nakupina makromolekula koje provode određenu specifičnu funkciju, a za koje ne možemo upotrijebiti isti naziv.

Organele eukariota

uredi

Eukarioti su strukturno najsloženiji tip stanica, po definiciji organizirani u manje odjeljke zatvorene lipidnim membranama koje odgovaraju staničnoj membrani. Veće se organele (npr. jezgra i vakuole) raspoznaju već pod svjetlosnim mikroskopom, pa spadaju među prva otkrića nakon izuma mikroskopa.

Dolje navedene organele iako su univerzalne ipak nemaju sve eukariotske stanice. Uz ovisnost o vrsti, postoje i iznimke u broju membrana ili broju istovrsnih organela.

veće eukariotske organele
organela glavna funkcija građa organizmi
kloroplast (plastid) fotosinteza dvomembranski biljke, protisti sadrži neke gene
endoplazmatski retikulum translacija i zavijanje proteina (hrapavi ER), metabolizam lipida (glatki ER) jednomembranski svi eukarioti hrapavi ER je prekriven ribosomima, u obliku je ploćastih vreća; glatki ER je tubularnog oblika
Golgijev aparat sortiranje i modificiranje proteina jednomembranski svi eukarioti cis-lice najbliže ER-u; trans-lice najdalje od ER-a
mitohondrij proizvodnja energije dvomembranski većina eukariota sadrži neke gene
vakuola pohrana, homeostaza jednomembranski eukarioti
jezgra održavanje DNK, transkripcija RNK jednomembranski svi eukarioti sadrži genom
manje eukariotske organele i stanične sastavnice
organela/makromolekula glavna funkcija građa organizmi
akrosom pomaže fuziju spermatozoe s jajetom jednomembranski većina životinja
autofagosom odvaja citoplazmatski materijal pred razgradnju dvomembranski svi eukarioti
centriol polazište citoskeletona tubularni proteini životinje
trepetljika (cilium) gibanje u vanjskom mediju tubularni protein životinje, protisti, neke biljke
glikosom provodi glikolizu jednomembranski protozoa
glioksisom pretvaranje masti u šećere jednomembranski plants
hidrogenosom proizvodnja energije i vodika dvomembranski neki jednostanični eukarioti
lizosom razgradnja makromolekula jednomembranski većina eukariota
melanosom pohrana pigmenta jednomembranski životinje
mitosom nepoznato dvomembranski neki jednostanični eukarioti
miofibrila kontrakcija mišića filamenti životinje
jezgrica proizvodnja ribosoma protein-DNK-RNK većina eukariota
parentesom nepoznato nepoznato gljive
peroksisom razgradnja vodikova peroksida jednomembranski svi eukarioti
ribosom translacija RNK-protein eukarioti, prokarioti
vezikul transport tvari jednomembranski svi eukarioti

ostale strukture:

Organele prokariota

uredi

Prokarioti ne pokazuju eukariotski stupanj složenosti, pa se prije držalo da odražavaju jako oskudnu unutarnju organizaciju, tj. da nemaju unutarnje membranom zatvorene strukture. Te su tvrdnje u pitanje dovela nedavna otkrića proteinskih mikroodjeljaka i lipidnih magnetosoma.

prokariotske organele i stanične sastavnice
organela/makromolekula glavna funkcija građa organizmi
karboksisom fiksiranje ugljika proteinski omotač neke bakterije
klorosom fotosinteza iskorištavanje svjetlosne energije zelene sumporne bakterije
bič (flagelum) gibanje u vanjskom mediju proteinsko vlakno neki prokarioti i eukarioti
magnetosom magnetsko orijentiranje anorganski kristal, lipidna membrana magnetotaksne bakterije
nukleoid održavanje DNK transkripcija u RNK DNK-protein prokarioti
plazmid mijenjanje DNK kružna DNK neke bakterije
ribosom translacija RNK-protein eukarioti, prokarioti
tilakoid fotosinteza proteini fotosustava i pigmenti -

Izvori

uredi
  1. Kühn, Alfred. 1920. Untersuchungen zur kausalen Analyse der Zellteilung. I. Teil: Zur Morphologie und Physiologie der Kernteilung von Vahlkampfia bistadialis. Archiv für Entwicklungsmechanik der Organismen (now: Development Genes and Evolution). 46 (2–3): 259–327. doi:10.1007/BF02554424. ISSN 0949-944X. die Alternative: Organell oder Produkt der Strukturbildung
  2. Hartmann, Max (1953). Allgemeine Biologie (4th ed.). Stuttgart: Gustav Fisher Verlag.
  3. Frey-Wyssling, A. 1978. Definition of the organell concept. Gegenbaurs morphologisches Jahrbuch (njemački). 124 (3): 455–7. ISSN 0016-5840. PMID 689352
  4. Frey-Wyssling, A. 1978. Concerning the concept 'organelle'. Experientia. 34 (4): 547–9. doi:10.1007/BF01935984. PMID 346371
 
Logotip Zajedničkog poslužitelja
Zajednički poslužitelj ima još gradiva o temi organele